Halk müziğimizde Turna motifi çokça işlenen temalardandır. Özellikle Alevi ozanlarımız bu konuda hayli ileri gitmiş. Turnayı görmese de türkülerinde, dizelerinde onu dile getirmişler. Hatta ve hatta: Turnalar Ali’yi görmediniz mi? Diye serzenişte dahi bulunmuşlar. Turnanın Türklerde Gök Tanrı’yı temsil ettiğine inanılması işe daha da ciddi bir boyut kazandırmış.  Bu inanç onun kutsal bir kuş olarak kabul edilmesini sağlamıştır. 

Bilinen ülkelerde özgürlüğü, barışı ve huzuru temsil etmiş olması turnayı kutsal bir kimliğe kavuşturmuş. Böyle bir kimliğe sahip olması sonucunda ülkemizde bir halk ozanımız mahlasını Şah Turna koymuş. Tüm tapşırmalarında da bu mahlası kullanmıştır.

 

Değişik ülke kültürlerinde karşımıza çıkan turna, kilim nakışlarında dahi kendisini göstermiş. Anadolu insanının dilinde, telinde, yağlığında, yazmasında çarığında, çorabında, dokumasında turna motifi kullanılmış. Erzurum’da Turna Barıyla oyunlarımızda, Turnalar Semahıyla türkülerimizde varlığını hissettirmiştir.  Semahların dışında halk musikimizde klasikleşmiş turnalı türküler de geçmişten günümüze varlığını koruyarak bizlere ulaşmışlar. Türk Halk Musikisi içinde önemli özellikler arz eden semahlar Anadolu’da Alevilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde yaygındır.  

 

Tespitlerimize göre semah Türklerin ana yurtta uyguladığı şaman ayinlerinin Anadolu da ki uzantısıdır. Tanrı'ya ulaşmak için dönülen ilahi bir aşkın ifadesidir. Anadolu'daki Alevi Türkmenlerinde varlığını koruyan semah, geçmişte tüm Oğuz Türklerinde dönülüyordu. Bu gün Sünni olan Uygurlarda, Türkmenistan da, Tuva, Hakas, Horasan, Tacikistan, Kazakistan Türkmenlerinde ve şaman olan diğer Türk topluluklarında semah dönülmektedir. 

 

Aleviler semahın kaynağının Kırklar Meclisi olduğuna inanır. “İnanışa göre Hz. Muhammet miraç dönüşü Kırklar Meclisine uğrar. O sırada Selmani Farisi bir üzüm tanesi ile içeri girer Hz. Muhammet’e;  ‘Ey yoksulların hizmetçisi! Bu üzüm tanesini bize paylaştır’ der.  Hz. Muhammet Cebrail’in getirdiği tabakta üzüm tanesini ezer şerbet yapar. Bu şerbet, kırklardan birinin dudağına değince hepsi kendinden geçer; ayağa kalkar ya Allah diyerek semah dönmeye başlar. O gündür bu gündür erenler meclisinde semah dönülür.“ Dönülen semahlardan biri de Turna Semahıdır. Alevi Bektaş-i kültüründe turna ve güvercin kutsaldır. Turna Hz. Ali’yi temsil eder. Hacı Bektaş-i Veli güvercin, Ahmet Yesevi’nin de turna donunda göründüğüne inanılır.

 

03 Ocak 2014tarihinde Ayhan Aydın’ın Sn. İlhan Cem Ersevenle yaptığı bir söyleşide konuyla ilgili şöyle denilmektedir. “Semahlar, her ne kadar çıkış kaynağı olarak Kırklar Meclisi olayında indirgense de aslında İslamlık önce, Orta-Asya çoktanrılı inançlardan, gökbilimsel danslardan kalıntılar taşır. Semahta gezegenlerin, güneş çevresinde dönüşleri simgelenir ki, bu da çoktanrılı inanç sisteminden geldiğini gösterir. Alevi (öte yandan Tahtacılar) semahlarında Hz. Ali, Hacı Bektaş Veli, bir ulu kişi ya da cem töreninde mürşit postunda oturan dede, güneşi temsil etmektedir. Diğer oyuncular ve ana-bacılar, yıldızları ve gezegenleri oluştururlar. Semah oyununda ellerin yukarı kalkması Gök-Tanrıya, yere doğru uzanması Yer- Tanrıya olan inancı ve tapınmayı anlatır. Ayakların yere vuruşuyla kötü ruhları kovmaktadır. Ellerin göğüste çapraz olarak birleşmesi tüm insanlığı kucaklamak ve sevgi dağıtmaktır. Alevi-Bektaşi düşünce geleneğinde, dolayısıyla semahlarda İslami motifler fazla yer almaz. Yalnızca Hz. Ali, Hz. Hüseyin, Hacı Bektaş-ı Veli sevgisi, Ehlibeyt ve 12 imam kültü, ulu sayılan kişilere saygı ve bağlılık aşırı biçimdedir. Dairesel dönüşlerde bir gülün biçimleriyle bir atın yürüyüşünü ya da turnanın uçuşunu, kanat süzüşünü görürüz. Alevi-Bektaşi inancında turna kutsaldır. Hz. Ali'nin sesi kabul edilir. At ise, Orta-Asya'dan beri kutsal sayılan bir hayvan kültüdür[1]”.

 

Semahlar tek bölümlü olacağı gibi daha fazla bölümleri olanlar da vardır. Kaynaklarda            Anadolu semahlarının en fazla üç bölümlü olduğu ifade ediliyor. Fakat bizim tespitlerimiz hiç de öyle değil. Şanlıurfa’nın Kısas beldesinden tespit ettiğimiz semah dört bölümlü. Nasıl öğle namazının farzı dört rekâtsa, Kısaslılar da semahın her bölümünü bir rekât olarak düşünüyor. Dört rekât farz namazının bir rekâtı eksik olursa ki o namaz olmaz. Kısaslılar için de semah aynıdır. Hele miraçlama ve tevhit bölümü olmayan semaha hiç itibar edilmez. Onlara göre miraçlama ve tevhit semahların en önemli bölümleridir. Buna göre Kısas Alevilerince semahların dört bölümlü olacağı konusuna bir açıklık getirilmiştir. Bu hüküm mantıken de doğrudur. Cemde semah on iki hizmet içinde önemli bir yer tutuyorsa, bunun da inanışa göre dört ayrı bölümü, her bölümün de kendine özgü safhaları varsa ki öyle: O zaman bu safhaların ayrı ayrı yerine getirilmesi gerekir. Farzı dört rekât olan öğlen namazı nasıl iki rekât kılınamazsa, dört bölümlü Kısas Semahını da iki bölümlü olarak uygulamak söz konusu olamaz. Kısaslılar semahın ulviyetine ve kutsiyetine inanır. Bu düşünceye de oldukça sadakat duyarlar. Doğrusu hiç tavizleri yoktur.

"Haşa ki semamız oyuncak değildir

O bir aşk halidir salıncak değildir"

Özdeyişindeki anlama sıkı sıkıya bağlıdırlar. Hacı Bektaş-i Veli'nin:"Sema, ariflerin aleti, muhiplerin ibadeti, taliplerin maksududur. Hakka bizim semamız, oyuncak şey değil. İlahi bir sırdır. Mecazi değildir. O kimse ki sema'ı bir oyun sayar. O, cifedir. Namazı kılınır kimse değildir" prensibine kesinlikle riayet ederler. Diğer yörelerde en fazla üç bölümlü olan semahlara karşın, Kısas Semahı dört bölümlü olarak günümüzde varlığını korumaktadır. Onun için: Ezgi, usul, söz ve bölüm zenginliği bakımından

Anadolu’nun tekâmül etmiş semahları arasında ilk sırayı alır. Kısas Alevileri cemde kendi semahlarının dışında semah dönmezler. Cemde dönülen semah, Kırklar Semahı olarak bilinir. Toros Tahtacı Türkmenleri arasında yaygın olan, semaha ayak açmak için dönülen mengileri Anadolu Alevileri’nin bilmediği gibi, Kısas Alevileri de bilmez. Mengi sözcüğüne de oldukça yabancıdırlar. Mengi: Toros Tahtacı Türkmenlerinin semaha hazırlık için döndükleri dini içerikle bir oyundur.

 

Cemlerdeki semah sözleri kesinlikle dini içerikli olmak durumundadır. İlahi özelliklerini yansıtan bir ifadeye sahip olması gerekir. Mecazi aşkı anlatan sözler semah müziğinde kullanılmaz. Sözlükte "Dinleme, işitme, kulak verme” anlamında olan semah yörelere göre Turnalar, Kırat, Kırklar, Gönüller, Ya Hızır, Alaçam, Nevruz, Çorlu, Kırtıl, Hubyar, Gönüller, Tahtacı, Kısas ve Lâdik Semahı gibi adlar alırlar. Alevi Bektaş-i müziğinde ve semahlarında turna çok önemli bir motiftir. Hz. Ali’nin sesi olarak kabul görmesi ona bu kutsiyeti sağlar. Turnaların dansı semah figürleriyle özdeşleştirilir.

 

Turnalar semah döner. Çiftleşmeye yakın dönemdeki dönüşler görmeye değerdir. Aşkla şevkle dönen turnaların dansı semah dönmeye eş değerdir. Turna Semahına dönen canların kol hareketleri - figürleri turnanın kanat çırpınmasını taklitten doğmuştur. Semahta turnanın ağır ağır uçuşu, kanat vuruşu, çırpınışı turnalar semahındaki figürlerle dile getirilmiştir. Turnalar dans ederken adeta semah döner. Danstaki hareketler ağır ve olgundur. Turnalar Semahı adını alması da buradan gelmektedir. Semahtaki ağır ağır yürüyüş, sıra sıra uçuş, turnaların dans ederken yaptığı hareketlerin aynısıdır. Semah dönenlerin dizilerek yürümeleri, kolları turnanın kanatları gibi yana doğru açarak müziğe uygun yürüme figürleri turnanın dans ederken yaptığı hareketlere eş değerdir.  Onun için de turnalar dans etmez semah döner.  

 

Halk müziği klâsiklerimizin arasına giren Turnalar Semahı Sivas Divriği’den repertuvara girmiş. Türküyü Nida Tüfekçi Mahmut Erdal’dan derlemiş, repertuvar no: 1603’tür. Türkü bir halk müziği şaheseridir. Gerek ezgi zenginliği, gerekse usul zenginliği türkünün klasikleşmesini sağlayan önemli unsurlar olmuştur. Geçmişten günümüze varlığını koruduğu gibi gün be gün de klasikleşmesi artarak devam etmektedir. Türkümüzün müzik yapısı ile usul yapısı birbiriyle bütünleşmesine rağmen sözlerde bu güzellikleri görmek mümkün değildir. Şimdi türkünün TRT repertuvarındaki sözlerine bakalım:

 

Repertuvardaki sözler:

Gine dertli iniliyorsun 

Sarı turnam sinen yaraladı mı

Hiç el değmeden de iniliyorsun

Sinen yaralandı mı

Yoksa ciğerlerin parelendi mi

Yoksa sana yâd düzen mi düzdüler

Perdelerin tel tel edip üzdüler

Tellerini sırmadan mı süzdüler 

Allı da turnam telli de Turnam

Sinen yaralandı mı

Yoksa ciğerlerin parelendi mi

 

Bu sözler Hekimhanlı Esiri’ye aittir. Aslında sözler beş dörtlük olup iki dörtlüğü semahta söz olarak kullanılmıştır. Kaynaktaki Hekimhanlı Esiri’ye ait sözler ise aşağıdaki gibidir:

Firkatli firkatli ne inilenirsin

Sarı turnam sinen parelendi mi

Niçin el değmeden sen inilenirsin

Telli turnam sinen parelendi mi

Allı Turnam.

Sazım sana yâd düzen mi düzdüler

Tellerini haddeden mi süzdüler

Yâd el değip perdelerin bozdular

Sarı turnam sinen parelendi mi

 

Turnalar Semahında bu dörtlükten sonra gelen sözler Karacaoğlan’a aittir.

Karacaoğlan’a ait birinci dörtlük:

 

İkinci dörtlük:

Kuru kütük yanmayınca tüter mi

Ak gerdanda çifte benler biter mi

Vakti gelmeyince bülbül öter mi

Ötüp gider bir gözleri sürmeli

 

III. dörtlük:

Dere kenarında yeller hurmayı

Kılavuz ederler telli turnayı

Ak göğsün üstünde ilik düğmeyi

Çözüp gider bir gözleri sürmeli

 

Dost iline giden turnam / Bekle kelâmı kelâmı.

 

Ve repertuvardaki iki dize:

 

Karacaoğlan der ki geçti ne fayda

Bir vefa kalmadı ok ile yayda 

 

Şimdi de Karacaoğlan kaynaklarındaki sözlere bakalım:

 

I. dörtlük:

Havayi hey deli gönül havayi

Ay doğmadan şavkı vurdu ovayı

Türkmen kızı katarlamış mayayı

Geçip gider bir gözleri sürmeli

II. dörtlük:

Ataş yanmayınca duman mı tüter

Ak göğsün üstünde uban mı biter

Vakti gelmeyince bülbül mü öter

Öter gider yaylasına bir gelin

 

III. dörtlük:

Deniz kenarında yerler hurmayı

Kılavuz katarlar telli turnayı

Ak göğsün üstünde yalaz düğmeyi

Çözer gider yaylasına bir gelin

 

şeklinde kaynaklara geçmiştir.

Gökyüzünün gülü turnam.

 

 Şimdi semaha söz olarak geçen koşmaların genel bir analizini yapalım: “Havayi de deli gönül havayi” dizesiyle başlayan 1. dörtlük ile “Kuru kütük yanmayınca tüter mi“ dizesiyle başlayan II. dörtlük Karacaoğlan kaynaklarında altı dörtlük olarak kayıtlara geçmiştir. Kaynaklara altı dörtlük olarak geçen koşmanın sadece II. ve III.  dörtlüğü semaha söz olmuştur. Semaha söz olarak geçmeyen koşmanın diğer dörtlükleri aşağıdaki gibidir. 

 

Biz de düştük bir güzelin ardına

Güzel göçmüş biz konalım yurduna

Yıkılası karlı dağın ardına

Çekip gider bir gözleri sürmeli

 

Dört yanında Arap attan inerler

Yürü diye küheylana binerler

Güzellerin salağına konarlar

Konup göçer bir gözleri sürmeli

 

Başına almış bir ince yemeni

Aramızdan kaldıralım gümeni

Ak topuk üstünde sandal tumanı

Boğup gider bir gözleri sürmeli

 

Karacaoğlan der de lebin bal gibi

Giydiğin elbise sırma tel gibi

Reyhana karışmış sırma tel gibi

Kokup gider bir gözleri sürmeli

 

Semahtaki Karacaoğlan’a ait bir diğer söz de Deniz kenarında yerler hurmayı dizesiyle başlayan III. dörtlüktür. Bu koşma da Karacaoğlan kaynaklarında dört

 

Turnam yükseklerden uçar.

 

dörtlük olarak yayımlanmış, ancak bir dörtlüğü semaha söz olarak geçmiştir. Karacaoğlan kaynaklarındaki sözler aşağıdaki gibidir.

 

Deniz kenarında yerler hurmayı

Kılavuz ederler telli turnayı

Ak göğsün üstünde yalaz düğmeyi

Çözer gider yaylasına bir gelin

 

Ayağına giymiş telli yemeni

Kaldıralım aralıktan gümanı

Ak topuk üstünde atlas tumanı

Döker gider yaylasına bir gelin

 

Ateş yanmayınca duman mı tutür

Ak göğsün üstünde çimen mi biter

Vakti gelmeyince bülbül mü öter

Öter gider yaylasına bir gelin

 

Merdine de Karacaoğlan merdine

Yaktı beni ateşine urduna

Anaçtaki karlı dağın ardına

Aşar gider yaylasına bir gelin

 

Semah: Karacaoğlan derki geçti ne fayda / Bir vefa kalmadı ok ile yayda dizesiyle bitmektedir. Karacaoğlan kaynaklarında bu dizeler:

 

Karacaoğlan der ki ama ne fayda

Rağbet kalmadı hiç yoksul da bayda

Bu ayda olmazsa gelecek ayda

On iki ayın birisinde gidelim 

 

Turnam eğer uğrar isen bizim ellere / Selam söylen orda açan güllere.

 

Dörtlüğünden koparak semaha söz olmuştur. Aslında dizeler bir bütünlük arz etmediği için türküde yamalık gibi durmaktadır. Semaha söz olan koşmanın diğer dörtlükleri aşağıdaki gibidir.

 

Ala gözlüm benim ile dilersen

Bahar ayları gelsin de gidelim

Bağlar almış ılkımını karını

Yollar çamur kurusun da gidelim

 

Erisin dağların karı erisin

İnsin seli düz ovayı bürüsün

Türkmen ili yaylasına yürüsün

Ak kuzular melesin de gidelim

 

Met’hederler Karaman’ın ilini

Köprüsü yok geçemedim selini

Kervan Yaylası’nı Perçem Beli’ni

Lâle sümbül bürüsün de gidelim

 

Üç gün oldu bizim evler göçeli

Beş gün oldu Ceyhan suyun geçeli

Önü al önlüklü yüzü peçeli

Hanım kızlar yürüsün de gidelim

 

Karacaoğlan der ki ama ne fayda

Rağbet kalmadı hiç yoksulda bayda

Bu ayda olmazsa gelecek ayda

On iki ayın birisinde gidelim şeklindedir.

 

Bağdat’ın Basra’nın telli turnası.

 

Üç bölümlük semahta semahın ilk iki dörtlüğünün sözleri Hekimhanlı Esiri’ye aittir. Esiri’nin bu şiiri beş dörtlük olup 1931 yılında Sivas Halk Şairleri toplantısında (Sivas Âşıklar Bayramı) Âşık Süleyman tarafından okunmuş, Ahmet Kutsi Tecer tarafından kaleme alınmış, Musiki Mecmuasında da yayımlanmıştır. Ahmet Kutsi Tecer’in tespitlerinde sözler Âşık Feryadi’ye aittir. Yrd. Doç. Mehmet Yardımcı’nın Hekimhanlı Esiri adlı kitabında ise sözler Âşık Esiri’nindir. Hekimhanlı Esiri’ye ait sözlerin bazı dizeleri değiştirilerek semahın ilk bölümüne eklenmiştir. Hangi dizenin aslına uygun olup olmadığının tespiti için repertuvardaki sözlerle kaynaktaki sözler alt alta yazılmıştır. Karşılaştırıldığı zaman aradaki fark görülecektir. Semahta Esiri’ye ait kullanılmayan sözler ise aşağıdaki gibidir.

 

Sana kelam söyler davudi diller

Şu senin sedana maildir eller

Göğsüne takayım alışkın teller

Sarı turnan sinen paralandı mı

 

Beş perdeden çalınıyor bağlama

Esip firgatınan sinem dağlama

Bulam ustasını canan ağlama

Sarı turnam sinen paralandı mı

 

Niçin yas tutarsın giydin karalar

Ahiret derdine nedir çareler

Esiri der nedir derde çareler

Sarı turnam sinen paralandı mı

 

Semahta Esiri’nin dizelerinden sonra gelen sözler Karacaoğlan’a aittir. Karacaoğlan’a ait dörtlükler üç ayrı koşmadan alınmıştır. Onun için de dörtlük arasında anlam bütünlüğü yoktur. Ayrı şiirlerden alınan dizelerin değiştirilerek sözlere adapte edilmesi şiirin bütünlüğünü bozmuştur. Daha önce de söylediğimiz gibi semah:

Karacaoğlan der ki ne fayda

Bir vefa kalmadı ok ile yayda

dizeleriyle bitmektedir.

 

Bir çift turna gördüm.

 

Dizedeki “ok” ile “yay” dan bir vefa beklemek söz konusu olamaz. Ok ile yay nasıl bir vefa sağlayabilir ki… Dörtlük incelendiğinde ok ile yayın dizelerle bütünleşmediği görülecektir. Onun için bu dizenin “Bir vefa kalmadı yoksulda bayda” olması gerekir. Karacaoğlan kaynaklarındaki dizeler de böyledir. Semahtaki Karacaoğlan’a ait sözler büyük ustanın üç ayrı koşmasından alınmıştır. Onun için dörtlüklerde ki ayaklar birbirini uygun değildir. Koşmaların ifade ettiği anlamlarda farklıdır. Eğer semahta kullanılan koşmalar farklılıklar arz etmesiydi böyle bir problem yaşanmayacak bilenlerin de kulağını tırmalamayacaktı.

 

Sonuç olarak klasikleşmiş bir halk müziği şaheserinin sözlerinin kopukluk yaratması bilen kişileri rahatsız etmektedir. Ayrıca sözlerin mistik olmayışı da ayrı bir inceleme konusudur. Zira tüm semah sözleri dini içeriklidir. Ritüeldir. Ama Turnalar Semahında bu özellik yoktur. Sözlerin bu semahta nasıl ve hangi şartlarda kullanıldığını bilemiyoruz. Bildiğimiz bir gerçek var o da semahlarda dini içerikli olmayan sözlerin kullanılmayacağıdır. Kullanıldığını göre bir nedeni olmalı. Nedeni de toplumsal baskı. Toplumun baskısı aşk şairi, sevda şairi Karacaoğlan’ın dörtlüklerini semah sözü yapmış. Rahmetli Nejat Birdoğan Hoca semahın sözlerinin muhakkak dini içerikli olması gerektiğini söylerdi.Demek ki geçmişten günümüze neler kaybettik. Aşkı hakikiyle aşkı mecaziyi karıştırdık. Turnaları en iyi ifade eden sazımızın tüm özelliklerini ve güzelliklerini geçmişten günümüze taşıyamadık. Acı…

Ama gerçek…

 

 

 

KAYNAKÇA